Het Khan Schandaal

[jopiter]

miljoenen dodelijke slachtoffers
Ongekend groot schandaal

"De Staat der Nederlanden, een aantal bedrijven en personen moeten worden gedagvaard in verband met de verkoop van de atoombom aan Pakistan," is de overtuiging van Frits Veerman. Ondanks ernstige waarschuwingen, bedreigingen en intimidaties van de overheid, gaat deze ex-collega en -vriend van atoomspion Abdul Qadeer Khan onvermoeid door met zijn strijd tegen de gewetenloze misdadigers, die straks mogelijk het bloed van miljoenen slachtoffers aan hun handen hebben. "Dit is het grootste schandaal sinds WO II" zegt SP'er Guido van Leemput. Het is een wonder dat Veerman nog niet geliquideerd is.

door Jan Portein

De koopman in grondstoffen voor Saddam Hussein's gifgas Frans van Anraat, moet hangen. Niet ten onrechte, maar voor het leveren van de atoombom aan Pakistan gaan de Staat der Nederlanden en tal van Nederlandse bedrijven en personen vrijuit! Niet voor lang meer, als het aan Frits Veerman ligt. Veerman was als technisch fotograaf verbonden aan het FDO (Fysisch Dynamisch Onderzoeklaboratorium) en werkte daar enkele jaren nauw samen met de Pakistaanse metallurg Abdul Khan.

Omdat deze in de ogen van Veerman activiteiten ontplooide op het gebied van de ultra-centrifugetechniek die de grenzen van zijn beperkte bevoegdheden ver overschreden, kreeg Veerman het onzalige vermoeden dat Khan een spion was. Hij meldde zijn verdenkingen aan de leiding van zijn bedrijf. Maar er gebeurde niets en Khan ging onverdroten en ongemoeid door met het verzamelen van ultra-centrifuge gegevens.

Tot hij tegen het einde van 1975 werd weggepromoveerd naar een positie waar hij weinig meer kon uitrichten. Toen ging de latere vader van de Islamitische atoombom met zijn gezin op vakantie naar Pakistan en nam niet veel later van daaruit schriftelijk ontslag. Op dat moment was er al een briefwisseling op gang gekomen tussen Khan en zijn 'vriend' Frits Veerman. Khan vroeg herhaalde malen om technische inlichtingen, die langzamerhand zo specifiek werden dat Veermans argwaan alleen maar groter werd. Sterker nog, hij wist bijna zeker dat zijn voormalige collega inderdaad een spion was.

Deksel op de doofpot

Hij hield de Pakistaanse boot af en stapte opnieuw naar de leiding van het FDO, de ingenieurs Dekkers en Langstraat. Die behandelden Veerman als een verdwaalde ufoloog, maar toen deze begon te wapperen met zijn Khan-correspondentie hesen zij de stormbal. De BVD verscheen op het tapijt en Veerman kreeg zijn congé. Dat belette hem niet om zijn strijd voort te zetten. Jarenlang was hij een roepende in de woestijn. De Nederlandse overheid liet niets na om hem zelfs daar monddood te maken. Sinds enkele weken weet hij zich nu gesteund door de SP en de vermaarde Amsterdamse advocaat Mr. Pim de Vos. "Dit is een schandaal van ongekende omvang. Het grootste sinds WO II," zegt SP Tweede Kamermedewerker Guido van Leemput in gesprek met "Must" magazine (zie noot). Van Leemput is diep verontwaardigd. "Veerman is stuk gemaakt omdat hij weigerde te zwijgen over de misdaden van Khan, de Staat der Nederlanden en anderen. Wij van de SP brengen nu de zaak onder de aandacht van de Kamer, al zal er natuurlijk van alles worden gedaan om het deksel op de doofpot te houden. Wij zullen er van alles aan doen om dit te voorkomen. Het gaat tenslotte om politieke machtsverhoudingen. Deze regering heeft de mond vol over non-proliferatie, maar feitelijk hebben we het over contra-proliferatie. Het verhinderen dat andere landen zich bijvoorbeeld voorzien van atoomwapens. En dat contra-prolifereren kan ook weer gewelddadig gebeuren. Het maakt het er allemaal niet beter op." aldus Van Leemput.

Alarm

"Must" sprak met Frits Veerman, de klokkenluider wiens alarmerend signaal door de Nederlandse overheid willens en wetens werd genegeerd. "Dat in de toekomst mogelijk miljoenen slachtoffers zullen vallen, speelde kennelijk geen enkele rol. Het enige wat telde waren honderden miljoenen guldens aan inkomsten voor de Nederlandse staat, het Nederlandse bedrijfsleven en handige, gewetenloze zakenlieden. Ik werd van officiële zijde onofficieel bedreigd en maandenlang onophoudelijk hinderlijk achtervolgd en geterroriseerd door de BVD, bij elke stap die ik zette. Of ik nu naar Albert Heijn ging of op familiebezoek.

Steeds reden er een paar zwarte auto's met antennetjes op hun dak achter me aan. Uit de verklaring die Lubbers kortgeleden heeft afgelegd, blijkt dus dat de Nederlandse Staat wel degelijk op de hoogte was van de activiteiten van Khan cs. en Holland Spoor, Philips, Shell en de Koninklijke Marine. De Staat heeft willens en wetens in de jaren zeventig haar medewerking verleend aan zwaar strafbare feiten. Zo zie ik dat - en niet anders!

BVD op de stoep

Met de regelmaat van de klok kwamen die BVD'ers ook bij me thuis, vooral 's avonds. Dan stonden er opeens twee van die heren voor de deur. Als je zoiets niet gewend bent, schrik je daar in het begin geweldig van. Je wordt als het ware overvallen en realiseert je niet dat je in een dergelijke situatie ook recht hebt op een advocaat. Daar denk je op zo'n moment niet aan, je beantwoordt keurig hun vragen en vervolgens staan ze twee dagen later weer op de stoep. En zo ging dat alsmaar door, maand in maand uit. Er zat een bepaalde tactiek in hun werkwijze. Mijn gezin werd totaal ontregeld. Op een gegeven moment ging het zelfs zo ver dat ik in de Bijlmer Bajes terechtkwam voor verhoor. "Vrijwillig of onder dwang" - ik kon kiezen. Dus meldde ik me vrijwillig aan de poort.

Waarom in de Bijlmer? Omdat die gevangenis volgens hen toch mijn voorland was als ik mijn mond zou opendoen. Ze wilden zogenaamd weten wat Khan allemaal aan het doen was in de jaren dat ik met hem samenwerkte en wat ik daarvan wist. Toen ik na de uitspraak van Lubbers door kreeg dat de overheid destijds van de gang van zaken volledig op de hoogte was en Khan bewust zijn gang heeft laten gaan, voelde ik me zwaar besodemieterd. Ik herinner me nog als de dag van gisteren het intimiderende gesprek met rechter-commissaris Michels in de Bijlmer Bajes. Ik wees hem erop dat hij alles wat hij gezegd had eens zou moeten verantwoorden.

Geen horloges maar atoombommen

"U handelt namens de Staat der Nederlanden. U bent in functie, u weet heel goed wat u zegt en zet daarmee de complete rechtswereld op z'n kop. Wat u zegt en mij aangedaan heeft, is strafbaar! Ik zal uw werkwijze te zijner tijd in de openbaarheid brengen en u dagvaarden! U zegt dat ik over het hele voorval mijn mond moet houden, maar u praat wel over non- proliferatie accoorden, over massavernietigingswapens; er zijn straks honderden miljoenen mensen in gevaar. Het einde in deze zaak is nog lang niet in zicht en de verantwoording daarvoor wilt u onder tafel schuiven. We hebben de VOC gehad met hun slavenhandel, we hebben duizenden doden in Indië op ons geweten, waar niets over in de geschiedenisboekjes verschijnt en nu hebben we dit. We hebben geen polshorloges verkocht aan Pakistan, maar atoombommen waar we miljoenen mensen mee de dood kunnen injagen. Nederlanders wijzen met hun vingertje naar de hele wereld en hebben over iedereen wat te vertellen, maar vergeten wat ze zelf doen!" aldus Veerman tegen de rechter-commissaris. Gebrek aan financiële middelen heeft Frits Veerman er tot zijn grote spijt van weerhouden de Staat der Nederlanden aan te pakken en rehabilitatie en schadevergoeding te eisen. Nu hij zich echter gesteund weet door de SP en Mr. Pim de Vos, staat de Nederlandse overheid in 2006 zwaar weer te wachten, want Frits Veerman geeft nooit op.

Gewetenloze schurk

"Zembla" tv zond enkele weken geleden een onthutsend gesprek uit met de gewetenloze schurk en ritselaar in illegale nucleaire zaken, tevens 'beste vriend' van Khan, Henk Slebos uit het Noord-Hollandse Sint Pancras. "Het interessante van Slebos," zegt Van Leemput, "is dat hij zich een aanhanger toonde van de evenwichtstheorie zoals die in de koude oorlog opgeld deed tussen de Amerikanen en de Russen. Dus zich op eigen houtje ideologisch proberen te rechtvaardigen door Pakistan aan de Bom te helpen. Wat een pretenties. En als hij dit voor Pakistan doet, wat let hem dan om het ook voor anderen te doen? Als je het als je taak ziet iedereen maar aan kernwapens te helpen dan is dat zeker geen edele taak maar beslist winstgevend. Dat wil zeggen, zolang de Bom niet valt..." Slebos in Zembla: "Ik erken het gezag van de Westerse wereld niet. Pakistan had een atoombom nodig voor stabiliteit. Als je dan zegt dat het land te stupide is daarvoor, schop je mij tegen het verkeerde been." Ook praat Slebos over de medewerking van 'honderden bedrijven' uit Nederland en West-Europa, die allemaal veel verdienden met de illegale nucleaire handel.

In Zembla kwamen ook nieuwe feiten over het zogenaamde falen van de Nederlandse geheime dienst BVD en de Amerikaanse inlichtingendienst CIA èn de betrokkenheid van de Nederlandse overheid daarbij aan het licht. Een CIA-medewerker die Khan en Slebos vanaf het begin in de gaten hield, vertelde openhartig over het politieke spel achter de schermen: "De illegale handel van Slebos en Khan was een belangrijk agendapunt in vele besprekingen tussen de Amerikaanse en Nederlandse regering. De Nederlanders gingen niet tot actie over. Zoiets had in de Verenigde Staten nooit kunnen gebeuren." Kennelijk niet goed geïnformeerd.

Urenco

Op 4 maart 1970 werd het Verdrag van Almelo getekend. Daarin werd vastgelegd dat Nederland, de Bondsrepubliek en Groot-Brittannië nauw zouden gaan samenwerken op nucleair gebied. Met name bij de verrijking van uranium via de ultracentrifuge-methode. Bij die methode komen door het met grote snelheid laten rondtollen van uranium-238 isotopen zuivere en splijtbare uranium-235 isotopen vrij. De splijting ervan levert (kern)energie op. Dat is vreedzaam. Maar wie de centrifuge een aanzienlijk tijdje langer laat tollen kan uiteindelijk zoveel zuivere uranium-235 verzamelen, dat hij de wereld kan verrassen met een atoombom. Dat is minder vreedzaam. Deze redelijk goedkope techniek is in Nederland ontwikkeld onder de bezielende leiding van professor dr. J. Kistemaker, wiens inspanningen al dateren uit de Tweede Wereldoorlog toen hij frisch und froh samenwerkte met de naar de bom op zoek zijnde Nazi's. Maar die faux pas werd na de oorlog met de snelheid van een lichtflits weggemoffeld en Herr Professor trad dan ook al op 1 januari 1947 als research-fysicus in dienst van de door de Nederlandse staat in het leven geroepen en nog steeds bestaande stichting Fundamenteel Onderzoek Materie (FOM). In 1953 kreeg hij het onderdeel 'massascheiding' onder zijn hoede en raakte het onderzoek naar de revolutionaire verrijkingstechnologie weer flink op stoom. Ook in Engeland en de Bondsrepubliek was men op dit terrein nijver bezig.

Samenwerkingsverband

Onder invloed van de moordende concurrentie van vooral Frankrijk en de Verenigde Staten, die beiden een andere verrijkingstechniek toepasten, groeide in de jaren zestig in Londen, Bonn en Den Haag het besef dat een onderlinge samenwerking zo gek nog niet was en dat leidde tot het al eerder genoemde Verdrag van Almelo. Zo ontstond Urenco, een dienstverlenend bedrijf dat uranium verrijkt tot brandstof voor kerncentrales. Of zoals het bedrijf zichzelf ludiek aanprijst: een uraniumraffinaderij. De Nederlandse participant binnen Urenco was het in 1969 opgerichte bedrijf UCN (Ultra Centrifuge Nederland). Een samenwerkingsverband van de Staat der Nederlanden en een stel grote jongens: Philips, Stork, DSM, RSV en Shell. Het ging niet altijd even crescendo en van tijd tot tijd maakte het bedrijf moeilijke tijden door.

Vooral omdat de markt vrij beperkt bleef door de niet aflatende internationale lobby tegen kernenergie. Maar de laatste tijd komt er weer muziek uit de centrifuges in Almelo. Dankzij sombere berichten over de eindigheid van de olie- en gasvoorraden is de populariteit van kernenergie weer stijgende. Getuige alleen al de recente geluiden uit Den Haag dat de kerncentrale in Borssele mogelijk tot 2033 in bedrijf blijft.

Urenco spint daar uiteraard garen bij. Het marktaandeel van het bedrijf, dat sinds 1 oktober 2003 alle units heeft ondergebracht in één holding, is inmiddels gegroeid tot twintig procent. Jammer natuurlijk dat Abdul Qadeer Khan een paar leuke potentiële klanten in de Derde Wereld hun eigen ultracentrifuges heeft bezorgd. Maar je kunt niet alles hebben.

Abdul Qadeer Khan

De nucleaire tovenaarsleerling Abdul Qadeer Khan werd in 1936 geboren in het Indiase Bhopal. In 1952 verhuisde hij net als miljoenen andere moslims naar het nog prille Pakistan. Hij bleek een redelijk studiehoofd te hebben en omdat de mogelijkheden tot specialisatie in zijn land nog niet bijster groot waren, vertrok hij in 1961 naar Berlijn voor een opleiding aan de technische hogeschool. Tussen 1963 en 1967 vertoefde hij vervolgens in Delft waar hij aan de TH de eerste fase doorliep van een studie metallurgie onder toeziend oog van de niet meer zo piep zijnde professor W.G. Burgers. Khan was een aimabele figuur, die snel vrienden maakte. Die kwamen hem later zeer te stade. Na Delft kwam hij in Leuven terecht waar hij als pupil van professor M. J. Brabers in 1972 afstudeerde. Erg leuk om een afgestudeerde metallurg te zijn, maar werk bleek voor Khan niet opgeschept te liggen. Zijn voormalige mentor Brabers moest hemel en aarde bewegen voor hij iets vond voor zijn Pakistaanse vriend: een baan bij het Fysisch Dynamisch Onderzoekslaboratorium (FDO) in Amsterdam. Een dochteronderneming van Stork en een subcontractor van Ultra Centrifuge Nederland, dat deel uitmaakt van het Brits/Duits/Nederlandse Urenco. Daar kreeg Kahn een bureau tegenover Frits Veerman die hij al snel voor zijn karretje probeerde te spannen.

Verzamelen van gegevens

Op 24 mei 1974 veroorzaakte India een internationale schokgolf. Op die dag zette een nucleair team namelijk de eerste Hindu-bom op de wereld. In Pakistan, dat toen ook al in voortdurende gewapende onmin met zijn buurland leefde, schrokken ze zich een atoomberoerte. Toenmalig premier Zulfikar Ali Bhutto zwoer dat er naast een kapitalistische, een communistische, een joodse en een hindoestaanse bom ook een mohammedaanse bom zou komen. Al moesten de Pakistanen er gras voor eten. Niet zo heel lang daarna begon Khan met het verzamelen van gegevens over de ultracentrifuge en de leveranciers van onderdelen. Dat was niet moeilijk want van security had men zowel bij FDO als bij UCN niet zoveel Edammer gegeten. Nog gekker: eind 1974 kreeg Khan het verzoek van UCN om een Duits rapport over de toen uiterst geheime en modernste uc-techniek te vertalen. Dat was Abdul Khan op het spek binden. Binnen twee weken was de klus geklaard en verdween een afschrift van het vertaalde Duitse rapport richting Pakistan. Waarschijnlijk via zijn broer Latif, die een baan had bij Pakistan International Airlines (PIA) in Amsterdam. Eind 1975 achtte Khan de tijd gekomen om terug te keren naar Pakistan. In de jaren daarna benaderde hij een hele reeks oud-collega's, onder wie Frits Veerman, met verzoeken om hulp. Die vielen niet bij iedereen op rotsige bodem. Sommigen reisden zelfs af naar Kahuta om hun vriend zo goed mogelijk bij te staan bij de ontwikkeling van Pakistan's eigen atoomcentrum aldaar. Onder wie de professoren Burgers en Brabers en ingenieur Barendregt, een topper van het Amsterdamse ingenieursbureau Comprimo, ondanks de heisa die in 1979 en de jaren daarna in Nederland en elders in de wereld was ontstaan toen steeds meer details van de perfide rol van de Pakistaanse 'spion' naar buiten werden gedragen.

Technologie verkwanseld

Het is overigens ondenkbaar dat de BVD en de CIA niet van deze trips op de hoogte waren en hun voordeel daarmee hebben gedaan. Hoe dit ook zij, in 1981 produceerden de ultracentrifuges in Kahuta al flinke hoeveelheden verrijkt uranium. In het buurland Afghanistan woedde toen al bijna twee jaar een guerrilla tegen het door Russische troepen gesteunde communistische bewind in Kabul. De guerrilla's werden min of meer in het geheim voorzien van wapens door de CIA, die voor de logistiek zwaar leunde op Pakistan. Dat bezorgde de Pakistaanse regering een riante positie bij de verdere uitbouw van Kahuta. Ook na de aftocht van de Russen in Afghanistan en de val van het communistische regime bleef Pakistan voor de Verenigde Staten van enorm strategisch belang. Khan en zijn volgelingen werd dan ook geen strobreed in de weg gelegd bij de verdere ontwikkeling van hun mohammedaanse atoombom. In 1998 toen opnieuw een gewapend conflict dreigde met India, liet Pakistan voor het eerst zijn nucleaire spierballen zien. Het conflict liep met een sisser af.

Daarmee is de Khan-story nog niet ten einde. In 2003 sijpelden de eerste berichten door in de internationale pers dat de inmiddels in Pakistan tot held gepromoveerde vader van de mohammedaanse bom de uc-technologie had verkwanseld aan Noord-Korea, Lybië en Iran. Met alle gevolgen van dien.

Een aimabele man die Khan? Het is maar hoe je het bekijkt.

Lubbers, Khan en de CIA

Op 9 augustus van dit jaar zorgde ex-premier Ruud Lubbers voor internationale ophef. Merkwaardig genoeg duurde die ophef maar kort. Terwijl het toch om heel andere dingen ging dan het vermeende beroeren der billen van vrouwelijke medewerkers bij de VN. Lubbers zei namelijk in het radioprogramma "Argos" van de VPRO dat de Nederlandse regering in 1975 en 1986 de van spionage verdachte Pakistaanse metallurg Abdul Qadeer Khan had laten lopen op instigatie van de CIA. Lubbers: "De Amerikaanse inlichtingendienst gaf er de voorkeur aan om de man niet vast te zetten maar te volgen... De Amerikaanse inlichtingendienst heeft hier gepraktiseerd: geef ons alle informatie, maar zet die man niet vast.

Laat hem maar gaan. Wij volgen hem en dan krijgen we meer informatie." Een lumineus idee naar later bleek. Hoe ambivalent Lubbers toentertijd overigens was in nucleaire aangelegenheden, moge blijken uit zijn standpunt ten aanzien van de levering van reactorvaten aan het apartheidsregime van Zuid-Afrika door de combinatie RSV/VBB/Comprimo. Lubbers was vóór leverantie. Maar na veel touwtrekken werd de zaak toch afgeblazen. Nadat in 1979 Khan's huzarenstukje bekend raakte, stond Nederland flink in zijn oranje hemd.

Tijd om maatregelen te nemen. Er kwam een strafproces op gang en in 1983, toen Lubbers als premier zijn eerste regeringsclub leidde, werd Khan bij verstek tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld wegens spionage. In hoger beroep werd dat vonnis echter nietig verklaard wegens een vormfout. De vraag was of het OM Khan opnieuw zou dagvaarden. Lubbers stond daar sympathiek tegenover, maar omdat de inlichtingendiensten tegen waren, gebeurde het niet.

Wat zijn we aan het doen?

Lubbers: "Ik zeg: Wat zijn we nou aan het doen? We volgen die man al tien jaar. Kennelijk is hij serieus bezig. En dan hoor ik weer: Nee, laat dat maar aan de diensten over. Die zijn effectiever en dat moeten wij ook niet als Nederland willen."

Noodgedwongen ging de borstelige premier opnieuw akkoord.

Lubbers: "We zaten toen ook nog volop in de Koude Oorlog. Midden jaren tachtig. We zijn bezig met het plaatsen van middellange afstandswapens en zo. Dit was voor mij ook toen: het laatste woord is niet Den Haag maar Washington. Er is geen twijfel over dat die alles wisten en alles hoorden. De afweging wat de beste koers is, zag ik niet als iets wat de Nederlandse premier moest doen." Achteraf zei Lubbers dat het eigenlijk niet kon dat Khan vrolijk kon doorwerken aan de atoombom terwijl de inlichtingendiensten toekeken. Desgevraagd sloot hij niet uit dat er sprake is geweest van dubbele agenda's met het oog op de kille verhouding tussen oost en west.

Oftewel, in de ogen van de Verenigde Staten was Pakistan strategisch en geo-politiek te belangrijk om moeilijk te gaan doen over Khan's nucleaire surprise. Een pragmatische stellingname met afgrijselijke gevolgen. Achteraf was het misschien beter geweest als Lubbers in 1975 wat meer ballen had gehad. Maar achteraf kijk je een koe in haar gerief.