Zo’n 70 duizend jaar lang rijpte de mens hier langs de oevers, voordat het klimaat veranderde en hij eropuit trok. Althans dat concluderen Australische en Zuid-Afrikaanse onderzoekers na diepgaande analyse van de genetische stamboom van ruim duizend oorspronkelijke inwoners van het gebied.
Bekend was al dat de moderne mens homo sapiens zo’n 200 duizend jaar geleden ergens in Afrika moet zijn ontstaan. Maar onze precieze geboortegrond aanwijzen, dat is een heilige graal waar wetenschappers tot voor kort alleen maar van konden dromen.
Giraffes
Vandaag de dag is de geboortegrond van de moderne mens – of preciezer: de ‘mitochondriale Eva’, de eerste vrouw – een reeks droge zoutvlaktes met de naam Makgadikgadipark (spreek uit: ‘maggadi-gadi’). Dat ligt in Noord-Botswana, zo’n honderd kilometer ten oosten van de vruchtbare Okavangodelta. Maar 200 duizend jaar geleden strekte zich hier een groen merengebied uit dat ongeveer half zo groot was als Frankrijk. In dat gebied bloeide het leven. Leeuwen jaagden er op prehistorische zebra’s en giraffes, en ook eenvoudige steentijdmensen moeten er hebben gejaagd.
De woonplaats van Eva. Het ooit weelderige merenlandschap is nu een gebied met droge zoutvlaktes. Beeld Christophe Courteau / Getty Images
Uit die laatsten ontwikkelden zich homo sapiens, met een hoge, ronde schedel, kleine gezichten en scherpe intelligentie. De hedendaagse jager-verzamelaars die in het gebied wonen, de Khoisan, moeten de rechtstreekse nakomelingen zijn van die allereerste moderne mensen, schrijft het wetenschapsteam onder leiding van hoogleraar vergelijkende genetica Vanessa Hayes in vakblad Nature. ‘Ooit waren we allemaal Khoisan’, aldus Hayes in een telefonische persconferentie voorafgaand aan de publicatie.
De wetenschappers volgden de menselijke stamboom terug tot de bron aan de hand van het ‘mitochondriaal dna’, een pakketje dna dat altijd van moeder op dochter wordt doorgegeven, via de eicel. Dat dna werkt als een soort tijdcapsule, waarin gaandeweg kleine veranderingen ontstaan. Hayes ging op zoek naar de meest ‘oorspronkelijke’ vorm van het dna, door de bloedmonsters van in totaal 1.217 oorspronkelijke Afrikanen te analyseren.
De reconstructie van het prehistorische klimaat – aan de hand van fossielen en reconstructies van de aardbaan om de zon – geeft een aardig beeld van wat er moet zijn gebeurd. Tot zo’n 130 duizend jaar geleden zullen onze voorouders ‘opgesloten’ hebben gezeten in hun vruchtbare, groene paradijsje in Botswana. ‘We zien 70 duizend jaar lang geen nieuwe genetische afsplitsingen ontstaan’, zegt Hayes. ‘Dat zegt ons dat deze mensen al die tijd in de regio moeten zijn gebleven.’
Daarna werd het klimaat natter, waardoor het groen zich uitbreidde en men zich kon verspreiden naar het noordoosten, richting Tanzania en Oost-Afrika. Zo’n 20 duizend jaar later moet zich een tweede pluk mensen hebben afgesplitst, ditmaal naar het zuidoosten. Dat sluit aan bij de archeologie: aan de kust van Zuid-Afrika liet de moderne mens vanaf 100 duizend jaar geleden zaken achter, zoals kralen en zelfs een bekrast stukje rode oker.
Vooral de koppeling aan het prehistorische klimaat maakt de resultaten ‘overtuigend’ en ‘zeer de moeite waard’, reageert geneticus Maarten Larmuseau (KU Leuven) desgevraagd na inzage van het onderzoek. Hij tekent wel aan dat de ‘geboorte’ van de mens nogal relatief is: zo stammen de oermensen van Makgadikgadi ook weer af van eerdere oermensen, en werd het Europese dna later aangevuld met Neanderthaler-dna.
Geboortegrond
‘De menselijke stamboom is zeer complex, en vol zijtakken en hybridisaties. Dus waar onze wieg staat, is nog niet zo eenvoudig te zeggen’, zegt Larmuseau. ‘Wat je denk ik wel kunt zeggen, is dat ze hier de wieg van onze oermoeder hebben gevonden – mitochondriale Eva. Iedereen die nu leeft, is genetisch even ver verwijderd van deze persoon.’
Een semantische kwestie is of het wel eerlijk is ‘mitochondriale Eva’ de eerste mens te noemen. Zo lijkt de meest oorspronkelijke vorm van het mannelijke dna – het Y-chromosoom, dat van vader op zoon wordt doorgegeven – juist afkomstig uit Kameroen. Wat, verwarrend maar waar, zou betekenen dat Eva uit Botswana kwam en Adam van 3.000 kilometer verderop, zegt Larmuseau.
Hoofdonderzoeker Hayes in gesprek met Ikun Ikunta uit Namibië, een van de dna-donateurs voor het onderzoek. Beeld Chris Bennett
Maar Hayes wijst erop dat het mitochondriale dna niet alleen betrouwbaardere gegevens oplevert, maar ook bij alle mensen voorkomt, in plaats van alleen de mannen. ‘Er is een reden waarom we ons op het mitochondriale dna richten’, zegt ze. ‘Wij hebben het over de herkomst van alle mensen die vandaag rondlopen.’ In Nature is het team er stellig over: Makgadikgadi is de ‘homeground’ van de mens, de geboortegrond.
Schedels
In Marokko zal de boodschap met minder vreugde worden ontvangen. Daar vond men twee jaar geleden schedels die afkomstig lijken van 300 duizend jaar oude moderne mensen, tot grote trots van veel Marokkanen. Maar de schedels hadden ook primitieve trekjes, en de genetica liegt niet, zegt Hayes. Wie weet waren de oer-Marokkanen een doodlopende tak aan de stamboom van de mens. ‘We weten helaas niet wat precies de relatie van die Marokkaanse schedels is met de hedendaagse mens. Daarvoor zouden we hun dna moeten hebben.’
Opmerkelijke is de reactie van de Khoisan die nog altijd in het gebied wonen. ‘Ze zeiden: ach, dit weten we allang. We vertellen van generatie op generatie dat we hier altijd zijn geweest’, aldus Hayes. ‘Ze vertegenwoordigen de oudste manier van leven. En ze vinden het prachtig dat de wetenschap het spoor van de mensheid nu terug heeft kunnen volgen tot hier.’
https://www.volkskrant.nl/wetenschap/hi ... ~b1f4cba5/
https://www.nature.com/articles/s41586- ... kskrant.nl
